Trước tranh, công chúng có nhiều phản ứng
khác nhau, nhưng đa số thường thể hiện ở hai chiều trái ngược: hoặc “kính nhi
viễn chi” — né tránh không ý kiến, hoặc bình thản bình phẩm — khen cái này
“đẹp”, chê cái kia “xấu”, công nhận hoạ sĩ này “tài năng”, gạt phắc hoạ sĩ kia
như một thứ “điên rồ” v.v... Và, trước người xem tranh, không ít hoạ sĩ, cũng
vẫn thường nhắc nhở: “cần phải chuẩn bị một tâm hồn”, “cần phải học hỏi về nghệ
thuật” v.v...
Trong bài viết này, tôi không muốn bình phẩm các phản ứng của công chúng
hay hay dở, các ý kiến của các hoạ sĩ đúng hay sai như thế nào, mà chỉ đưa ra
một ít ghi chú sơ sài để mọi người nghĩ lại... :
1. Thưởng
thức hội hoạ là thưởng thức cái được thể hiện trên mặt tranh. Tuy nhiên sự
thưởng thức hội hoạ, theo các nhà tâm lý học nghệ thuật hiện đại, không bao giờ
thuần túy có nghĩa là thưởng thức cái được NHÌN THẤY (tranh). Có rất nhiều thứ
mai phục bên trong, ẩn kín nơi tâm hồn mỗi người, chi phối cái sự NHÌN VÀ THẤY
đó. Đó chính là những hành trang văn hoá, là vốn sống, vốn kiến thức mà mỗi
người mang theo khi tiếp cận tác phẩm hội hoạ. Với vốn sống và vốn văn hoá
khác nhau, người ta sẽ thấy ở tác phẩm hội hoạ được nhìn những sắc thái và ý
nghĩa hoàn toàn khác nhau. Cũng là “Phố” Hà Nội của một Bùi Xuân Phái, nhưng
trong mắt nhìn của một người đã từng gắn bó với Hà Nội, đã từng yêu Hà Nội, và
trong mắt nhìn của một người chưa từng một lần đến Hà Nội, sẽ hoàn toàn khác nhau.
Với những người đã từng gắn bó, từng yêu Hà nội, “Phố Phái”, không chừng, chỉ
là những cái cớ dẫn họ vào một không gian nào đó trong ký ức của mình. Với họ,
“Phố” của Bùi Xuân Phái, không hẳn đã là đối tượng của sự thưởng lãm nghệ
thuật, mà nhiều khi chỉ là đối tượng của kỷ niệm. Cách tiếp cận này, có thể trở
thành một trở ngại cho sự cảm thụ nghệ thuật. Bởi, khi là đối tượng của kỷ
niệm, người ta thường chỉ nhận thấy khía cạnh Ý NGHĨA, mà ở đó, hình vẽ thuần
túy chỉ như một khái niệm, thậm chí, chỉ là cái cớ. Còn với người xa lạ, Bùi
Xuân Phái, nhiều khi được nhìn nhận như một hoạ sĩ nhiều hơn. Không biết về Hà
Nội, không biết nhiều về tác giả của “Phố Phái”, người ta phải chăm chú vào bề
mặt tranh. Phải cảm Hà Nội, phải cảm Bùi Xuân Phái từ những gì hiện diện trên
mặt tranh, không bị chi phối bởi những câu chuyện, những huyền thoại, người ta
có cơ may trở nên khách quan hơn khi đánh giá tài năng của nhà hoạ sĩ nổi
tiếng...
2. Kiến
thức về hội hoạ, về nghệ thuật nói chung, và sự tiếp xúc thường xuyên, chính là
các yếu tố quyết định cho sự thích ứng — hiểu theo nghĩa quan tâm hay yêu
thích —với KÊNH, DÒNG hội hoạ nào đó. Và quyết định cho sự hoà nhập, thụ
cảm với một NGƯỠNG, ĐỘ giá trị (nghệ thuật) nào đó. Không tiếp xúc nhiều với
thế giới hội hoạ, không thấy sự đa dạng của các hình thức nghệ thuật, và gắn
liền với nó là sự đa dạng vô cùng tận của các quan điểm và phương pháp sáng tác
v.v... người ta, hoặc rất dễ sa đà trong các ngộ nhận cho rằng, nghệ thuật là
cái gì sẵn có, có bản chất bất biến và có những qui phạm có giá trị vĩnh
cửu..., hoặc cứ quẩn quanh trong sự đối chiếu nghệ thuật với thế giới hiện thực
trong “đôi mắt vật lý” nhìn ra. Trong cách thứ nhất, người ta rất dễ cố thủ
trong những giá trị của quá khứ, lấy đó làm chuẩn mực cho sự đánh giá, nhìn
nhận. Và, rất dễ có thái độ dị ứng, loại trừ những gì quá mới lạ... Trong cách
thứ hai, người ta rất dễ tự nhốt mình trong sự ngưng trệ của tiêu chuẩn hội hoạ
“truyền thần”, xem vẽ chỉ là mô phỏng, là tái tạo “hiện thực”, đồng hoá cái đẹp
trong nghệ thuật với cái “đèm đẹp”, cái “xinh”, cái “nhã”, cái “cao thượng”
trong cuộc sống; đồng hoá công việc sáng tác của người nghệ sĩ như một nghề thủ
công, và, xem tài năng hoạ sĩ, chỉ là ở “hoa tay” v.v...
Nói chung, trong mắt người xem, như đã “ghi chú” ở trên, tác phẩm hội hoạ,
thực chất, không còn giá trị ĐỘC BẢN nữa. Có bao nhiêu người xem, là có bấy
nhiêu DỊ BẢN, và thường, chẳng có cái nào giống cái nào...
Nguyên Hưng
(2007)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét